Nienależne świadczenie to wzbogacenie się bez usprawiedliwienia prawnego. Jest to rodzaj bezpodstawnego wzbogacenia. Nienależne świadczenia wyróżnia się jednak z grupy zobowiązań wynikających z bezpodstawnego wzbogacenia. Ich cechą szczególną jest to, że uzyskanie korzyści następuje w postaci świadczenia. Świadczeniem jest zachowanie dłużnika, które jest wykonaniem ciążącego na nim zobowiązania. Świadczenia mają źródło m.in. w umowie, decyzji administracyjnej. Każde świadczenie ma swoją przyczynę i cel prawny. Jeżeli będzie ono dokonane bez przyczyny i celu wtedy będzie to świadczenie nienależne. Przykłady:
- A jest jedynym właścicielem lokalu, B nie będąc właścicielem wynajmuje lokal C i pobiera od niego comiesięczny czynsz, zapłata czynszu nie ma więc swojej przyczyny i nie spełnia celu, jest to świadczenie nienależne;
- X zawarł umowę zlecenia z Y, w umowie podano jednak błędne dane dotyczące numeru rachunku bankowego na który ma być przelewane wynagrodzenia za wykonanie zlecenia, w efekcie pieniądze wpłynęły na konto Z, wynagrodzenie to będzie dla Z nienależnym świadczeniem.
Art. 410 kodeksu cywilnego wymienia sytuacje kiedy może powstać nienależne świadczenie:
- Jeżeli więź z której wynikał obowiązek świadczenia już nie istnieje (np. A posiadał dług w stosunku do B, ale B zwolnił A z długu) lub jeżeli w prawdzie istnieje, ale nie w stosunku do osoby której świadczenie zostało spełnione (np. A posiadał dług w stosunku do B, B przelał swoją wierzytelność na C, dług nadal istnieje, ale jeżeli A spłaci go B będzie to świadczenie nienależne);
- Gdy zobowiązanie pomiędzy stronami istniało, ale podstawa prawna świadczenia odpadła (np. odstąpienie przez jedną ze stron od umowy) lub cel świadczenia nie został osiągnięty (skutek jaki strony przewidziały nie nastąpił i nie może nastąpić np. przy darowiźnie na poczet małżeństwa, którego jednak nie zawarto);
- Kiedy więź miała wynikać z czynności prawnej, która okazała się nieważna (zawarto umowę sprzedaży nieruchomości nie dopełniając warunku zachowania formy aktu notarialnego, umowa taka jest nieważna, a otrzymane świadczenia z niej wynikające są nienależne).
Z faktu powstania nienależnego świadczenia wynika obowiązek zwrotu. Od tej zasady istnieje jeden wyjątek. Jeżeli świadczenie spełniono w zamian za dokonanie czynu zabronionego lub w celu niegodziwym sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa. W takich przypadkach, prawo odmawia zwrotu świadczenia ponieważ nie byłoby to sprawiedliwe.
Zwrotu nienależnego świadczenia należy dokonać według zasad dotyczących zwrotu przy bezpodstawnym wzbogaceniu. Zasadą jest dokonania zwrotu w naturze. Dopiero jeżeli nie jest to możliwe należy zwrócić wartość świadczenia. Można żądać także zwrotu nakładów oraz wydania korzyści. Więcej na ten temat w artykule zatytułowanym : ,,Roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia’’. Kodeks cywilny przewiduje kilka sytuacji, w których zwrot świadczenia nienależnego nie następuje. Są to świadczenia, które:
- Świadczący spełnił mimo świadomości, że nie jest zobowiązany do świadczenia;
- Czynią zadość zasadom współżycia społecznego (spełniają obowiązek przyjęty przez społeczeństwo);
- Spełniono pomimo tego, że uległy przedawnieniu;
- Odpowiadają zobowiązaniu (są prawidłowo spełnione), ale spełniono je przed terminem.
Ciekawym zagadnieniem pozostającym w związku z tematyką świadczeń nienależnych są świadczenia z gier i zakładów. Kodeks cywilny ustala, że w przypadku dobrowolnego spełnienia świadczeń wynikających z gier/zakładów nie przysługuje roszczenie o zwrot (np. przyjacielski zakład, gra w bingo). Jeżeli osoba dobrowolnie spełnia świadczenie przez to, że przegrała zakład nie przysługuje jej roszczenie o zwrot. Nie dotyczy to jednak gier i zakładów, które są przez prawo zakazane i tych prowadzonych na podstawie zezwoleń (np. kasyna gry).
Literatura:
- Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, wyd. 11, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2009